(Σκέψεις του αείμν. Καθηγ. Παν/μίου Αθηνών Α.Ν. Τσιριντάνη)
Παρουσίαση από Αλέξ. Χ. Φράγκο
Το θέμα της Παιδείας μας ενδιαφέρει να το δούμε σε συνάρτηση με την ανθρώπινη προσωπικότητα. Και γι΄αυτό θα παραθέσωμε τις σκέψεις του αείμνηστου διαπρεπή καθηγητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αλεξάνδρου Ν. Τσιριντάνη που ήταν ένας αντικειμενικός και βαθύς ερευνητής του θέματος αυτού της Παιδείας. Θα παραθέσωμε, κάπως περιληπτικά, το τι είχε πει, σε ραδιοφωνική του εκπομπή, για το θέμα της παιδείας, και οι αγαπητοί αναγνώστες ας βγάλουν τα συμπεράσματά τους. Να λοιπόν τι είπε:
Είναι ανάγκη να έχωμε τον ά ν θ ρ ω π ο που θα μπορεί να σταθεί μπροστά στην εποχή μας, ώστε στ΄αλήθεια να την δαμάσει. Και ένας τέτοιος άνθρωπος, ούτε αδύνατο είναι να υπάρξει, ούτε αυτόματα θα έρθει, δηλαδή με μόνη την παρέλευση του χρόνου, με μόνη την εξέλιξη των συνθηκών της ζωής κ.λ.π. Ένας τέτοιος άνθρωπος, άνθρωπος άρτιος στ΄αλήθεια, όπως τον διαγράφει η ελληνική φιλοσοφία, όπως τον ζητάει η Καινή Διαθήκη, όπως τον αποζητάνε οι καιροί μας, ένας τέτοιος σωστός άνθρωπος θα εμφανισθεί ως καρπός ενσυνείδητης ανθρώπινης προσπάθειας, που θα καταβάλλεται για το σκοπό αυτό με επίγνωση, με σύστημα, με ολόψυχη επιμονή. Και η προσπάθεια, η εργασία αυτή είναι η π α ι δ ε ί α. Με την έννοια αυτή μιλάμε εδώ περί παιδείας. Και ας μας επιτραπεί να την διαφοροποιήσωμε την παιδεία μ΄αυτή την πλατύτερη έννοια από την αγωγή, την εκπαίδευση δηλαδή που δίνεται από τους μεγάλους στο παιδί. Και η αγωγή, βέβαια αποτελεί και αυτή παιδεία. Αλλ΄η παιδεία χρειάζεται για κάθε κοινωνικό άνθρωπο και για όλη του τη ζωή και τη δίνει το κοινωνικό σύνολο, όπως στην αρχαιότητα την έδινε η πόλη.
Η παιδεία αυτή είναι, λοιπόν, υπόθεση του συνόλου, αντίθετα προς την αγωγή, όπως την εννοούμε εδώ, που είναι έργο των προς τούτο ταγμένων, των γονέων και δασκάλων. Δύναμή της η παιδεία έχει την προς τα άνω φορά του ανθρώπου. Αυτή η προς τα άνω φορά, είναι η δύναμη αλλά και το νόημα της παιδείας και ο σκοπός της. Σκοπός της παιδείας είναι να ανεβάσει ψυχικά τον άνθρωπο. Συνεπώς, αυτά που είπαμε περί της παιδείας ως προσπάθειας για τον καταρτισμό του άρτιου ανθρώπου, μπορούν να ειπωθούν και με την έννοια, ότι η παιδεία είναι το έργο ανεβάσματος και πριν απ΄όλα ανεβάσματος ψυχικού. Είναι προσπάθεια να ανεβαίνει ο άνθρωπος ψηλά, τόσο ψηλά ώστε να μπορεί να κυβερνάει τους πυραύλους.
Είπαμε να ανεβαίνει και όχι να ανέβει. Όταν συζητάμε για ανέβασμα, δεν εννοούμε αποτέλεσμα. Εννοούμε προσπάθεια, δεν εννοούμε κάτι το στατικό, εννοούμε κάτι το κινητικό. Στη σκάλα της πνευματικής αρτίωσης, εκείνος που βρίσκεται στο πρώτο σκαλοπάτι αλλά ανεβαίνει, είναι ανώτερος από εκείνον που βρίσκεται στο εκατοστό σκαλοπάτι και κάθεται εκεί. Ή μάλλον, το τελευταίο – να κάθεται στο σκαλοπάτι – είναι για πνευματικά θέματα αδύνατο. Στα πνευματικά, στα θέματα της ψυχής, όποιος δεν ανεβαίνει κατεβαίνει. Και ακόμη κάτι. Στη σκάλα αυτή τελευταίο σκαλοπάτι δεν υπάρχει. Το αδιάκοπο ανέβασμα είναι το νόημα της όλης ζωής του ανθρώπου.
Και στο ερώτημα, τι θα πει ανέβασμα ψυχικό και πότε ο άνθρωπος θεωρείται ότι ανεβαίνει ψυχικά, ας μου επιτραπεί να φρονώ ότι, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει αμφιβολία. Και αν υπάρχει, οδηγός είναι η ελεύθερη συνείδηση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, τουλάχιστον ο ενήλικας άνθρωπος, θα ξεκαθαρίσει μέσα του τι τον ανεβάζει ψυχικά και τι όχι.
Η παιδεία που ζητάνε οι καιροί μας δεν είναι παιδεία ατόμων που ζούνε μεμονωμένα, παιδεία Ροβινσώνων, αλλά παιδεία ανθρώπων που ζούνε μέσα στο κοινωνικό σύνολο με δικαιοσύνη. Αντίστοιχα, λοιπόν, και η παιδεία που ζητάμε θα είναι παιδεία δικαίου.
Και ακόμη γενικώτερα, πρέπει να πούμε ξεκάθαρα, ότι η παιδεία για την οποία μιλάμε εδώ, είναι παιδεία αρετής. Και εννοούμε, πρώτα-πρώτα κυρίως την χριστιανική αρετή της αγάπης που έφερε στον κόσμο ο Θεάνθρωπος. Έπειτα δε την αρετή, με την έννοια που είχε ο όρος αυτός στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, στον Πλάτωνα, στον Αριστοτέλη: «Φρόνησις… σώφρων ψυχής έξις, εκ δε τούτων μετ΄ανδρείας κραθέντων τρίτον αν είη δικαιοσύνη, τέταρτον δε ανδρεία» (Πλάτωνος Νόμοι). «Μέρη δε αρετής δικαιοσύνη, ανδρεία, σωφροσύνη, μεγαλοπρέπεια, μεγαλοψυχία, ελευθεριότης, πραότης, φρόνησις, σοφία» (Αριστοτέλους Ρητορική).
Όποιος μειδιά στο άκουσμα της αρετής, μειδιά απλούστατα άτοπα και ανόητα. Η έλλειψη της παιδείας της αρετής, μας στοιχίζει τόσες αποτυχίες και τόσα δάκρυα, ώστε το να μας φαίνεται αστείο πράγμα η επιδίωξη της αρετής, είναι κάτι το ανισόρροπο.
Εξ άλλου, επιχειρήθηκε, από τον Νίτσε κυρίως, να γίνει διάκριση μεταξύ αρετών, έτσι ας πούμε θηλυκών και αρετών αρσενικών. Και διατυπώθηκε η κατηγορία, ότι με την επίδραση θρησκευτικών τάχα τάσεων ο νεώτερος καλός άνθρωπος έχει την θηλυκή αρετή μάλλον παρά την αρσενική. Είναι ας πούμε, υποχωρητικός και συμφιλιωτικός, αλλ΄όχι ανδρείος και αγωνιστής. Σ΄αυτά, που δεν είναι τελείως αναληθή, αλλά δεν είναι χριστιανικά, η παιδεία πρέπει να δώσει την έμπρακτη απάντηση. Παράδειγμα: ο άνθρωπος της νέας παιδείας πρέπει να είναι άνθρωπος και με πραότητα αλλά και με πυγμή. Συνδυασμός δύσκολος, πολύ δύσκολος. Αλλά απαραίτητος.
Δυο λέξεις ακόμη για την κορωνίδα των αρετών, την αγάπη. Επί αιώνες ολόκληρους, η χριστιανική τουλάχιστον ανθρωπότητα επαναλαμβάνει με τα χείλη το πρόσταγμα του Κυρίου «αγαπάτε αλλήλους». Αλλά δεν το πήρε όσο έπρεπε στα σοβαρά, με κάθε συνέπεια. Και αυτό πληρώνεται πολύ-πολύ ακριβά. Πρέπει, λοιπόν, η σύγχρονη παιδεία να είναι και παιδεία αγάπης. Προσοχή όμως. Η αγάπη πρέπει να συνδυάζεται με δύναμη χαρακτήρα. Και το δράμα της ανθρωπότητας είναι ότι όσοι έχουν αγάπη, δεν έχουν δύναμη χαρακτήρα. Και όσοι έχουν δύναμη, δεν έχουν αγάπη!
Πριν συνεχίσουμε την εξέταση του θέματος της παιδείας, θεωρούμε αναγκαίο να πούμε δυο λέξεις, για να τονίσουμε τον δεσμό που την συνέδεε πάντοτε με τη ζωή του Έθνους μας, ιδίως στους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Ήταν τόσο πολύ αλληλένδετα για τον υπόδουλο Έλληνα η εξέγερση κατά του τυράννου και ο αγώνας κατά της απαιδευσίας, ώστε δεν μπορείς να τα ξεχωρίσεις καλά-καλά. Το υπόδουλο Γένος ποθούσε βέβαια κατά πρώτο λόγο την ελευθερία. Αλλά δεν ήταν μικρότερος ο πόθος του για την παιδεία. Και της ελευθερίας πρώτη εκδήλωση φανταζόταν το Έθνος την εξάπλωση της παιδείας. Τόσο πολύ αυτά τα δυο συνδέονταν μεταξύ τους ώστε πριν από την Επανάσταση υπήρχαν πολλοί και επιφανέστατοι Έλληνες λόγιοι που πίστευαν, ότι πρώτα πρέπει να απλωθεί στο υπόδουλο Γένος η παιδεία και έπειτα να γίνει ο ξεσηκωμός κατά του Τούρκου. Και τώρα, ύστερα από εκατόν πενήντα χρόνια εμείς οι μεταγενέστεροι ένα έχουμε να παρατηρήσουμε: ότι το Γένος των ραγιάδων μπορεί να ήταν αγράμματο, απαίδευτο όμως δεν ήταν. Την παιδεία, με την ανώτερη ψυχική έννοια, την είχε το υπόδουλο Γένος, γι΄αυτό άλλωστε και μπόρεσε να επιτελέσει όσα επετέλεσε. Και εμείς, μετά εκατό πενήντα χρόνια, προσβλέπουμε στους ανθρώπους εκείνους όχι μόνο με σεβασμό, αλλά και σαν μαθητές που πολλά έχουν να διδαχθούν από τους ανθρώπους εκείνους που ήταν μεν δούλοι αλλά είχαν την ελευθερία, που δίνει η αληθινή παιδεία, ως βίωμ και ως δίψα ψυχής τουλάχιστον.
Και τώρα πλέον, συνεχίζοντες όσα περί παιδείας είπαμε, ας πούμε και κάτι σχετικό με τη μόρφωση. Τον όρο «μόρφωση» εδώ τον χρησιμοποιούμε με μια ειδική στενή έννοια, της απόκτησης γνώσεων. Ότι η τέτοια μόρφωση χρειάζεται στον σημερινό άνθρωπο και αποτελεί μέρος της παιδείας του… μα θα είναι η μεγαλύτερη κοινοτοπία να το πούμε. Αλλά μόνη η μόρφωση δεν είναι παιδεία. Χωρισμένη από την παιδεία όπως την είδαμε παραπάνω, είναι κάτι που θυμίζει την τεχνική πρόοδο χωρίς τον πνευματικό πολιτισμό. Η μόρφωση αυτή μπορεί να είναι όπλο στα χέρια του εγκληματία και δεν εννοούμε τόσο τον εγκληματία του Ποινικού Κώδικα όσο τον εγκληματία που ξεφεύγει τον Ποινικό Κώδικα. Τον εγκληματία των μεγάλων κοινωνικών εγκλημάτων. Ο μορφωμένος εγκληματίας σε κάνει να τρέμεις για το μέλλον του πολιτισμού. Ο άνθρωπος, αντίθετα, που δεν έχει μόρφωση αλλ΄έχει ψυχική παιδεία, είναι ομολογουμένως ένας ανθρώπινος τύπος που όσο πάει εξαφανίζεται. Και όμως, σ΄αυτόν τον ανθρώπινο τύπο εμείς οι Έλληνες οφείλουμε, το ότι δεν εξαφανίσθηκε ο πολιτισμός μας στους αιώνες της τουρκοκρατίας. Όταν βλέπεις ένα τέτοιον άνθρωπο, αισθάνεσαι σεβασμό. Μια κουβέντα μαζί του και νιώθεις ότι ανέβηκες ψυχικά.
Δυο λέξεις τώρα για το τι μπορούμε και τι πρέπει να περιμένουμε από το σχολείο και αντίστοιχα από τον εκπαιδευτικό λειτουργό, από τον δάσκαλο. Πολλά, πάρα πολλά θα έπρεπε να ειπωθούν πάνω στο θέμα αυτό, ευτυχώς έχουν γραφεί στον τόπο μας πολλά καλά πράγματα και θα αναφερθώ ειδικότερα στις εκδόσεις του «Ινστιτούτου Ιατρικής Ψυχολογίας και Ψυχικής Υγιεινής».
Το μεγάλο πρόβλημα εδώ είναι, κατά πόσο το σχολείο θα παρέχει μόνο μόρφωση, με την στενή έννοια της μετάδοσης γνώσεων πάνω στη βάση προγράμματος και συστήματος εξοπλισμού του παιδιού με γνώσεις ή το σχολείο θα είναι κάτι παραπάνω από αυτό, θα είναι κάτι το ιερό, θα προσφέρει στ΄αλήθεια παιδεία, ως ανέβασμα της όλης ανθρώπινης προσωπικότητας, παιδεία όπως την περιγράψαμε, όπως την ζητάει ο Χριστιανισμός, όπως την ζητάνε οι καιροί μας.
Μα, φαίνεται ως κάτι το αυτονόητο η καταφατική απάντηση. Και όμως δεν έχει γίνει κοινή συνείδηση, ότι ο δάσκαλος, οιασδήποτε βαθμίδας, είναι όχι μόνο λειτουργός της εκπαίδευσης με την έννοια της μετάδοσης μόρφωσης, όπως την είδαμε παραπάνω, αλλά ότι ο δάσκαλος είναι κάτι το ιερότερο, το ασύγκριτα ιερότερο, είναι λειτουργός της παιδείας. Και αυτό επιτυγχάνεται μόνο με μία προσπάθεια του Έθνους ολόκληρου σε μία πανεθνική ψυχική ανάταση. Μόνο με μια τέτοια πνευματική προσπάθεια θα είχαμε και το σχολείο ως ίδρυμα όχι μόνο μόρφωσης αλλά και παιδείας. Αρκεί μόνο να το θελήσει το εθνικό σύνολο. Να το θελήσει, όχι μόνο προβάλλοντας αξιώσεις αλλά και περιβάλλοντας με την αγάπη του τον εκπαιδευτικό λειτουργό. Όπως στα παλιά εκείνα χρόνια.
Άλλοτε ο δάσκαλος ήταν δάσκαλος του όλου Γένους. Ναι, αλλά και το όλο Γένος τον αγκάλιαζε με την παντοειδή στοργή του και τον σεβασμό του. Ας μη γελιόμαστε! Το να μη παίρνουμε την αποστολή του στα σοβαρά, αυτός δεν είναι ο καλύτερος τρόπος για να έχουμε τον σύγχρονο εκπαιδευτικό λειτουργό ως παράγοντα παιδείας.
Όσα μέχρι τώρα για την παιδεία είπαμε, μας οδηγούν στο μέγα, στο παμμέγιστο θέμα που λέγεται Πανεπιστήμιο. Βέβαια, το θέμα είναι ιδιαίτερα πολύπλοκο και στις ημέρες μας στην σημερινή ρευστή κατάσταση του πολιτισμού μας, η αντιμετώπισή του είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Εμάς όμως εδώ θα μας απασχολήσει μία μόνο πλευρά του θέματος. Ή μάλλον μία ερώτηση: Μπορεί το Πανεπιστήμιο να είναι παράγοντας παιδείας με την έννοια που αναφέραμε, με την έννοια δηλαδή της αρτίωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας, του ψυχικού ανεβάσματος;
Ίσως σε πολλούς φανεί περίεργο και προκαλέσει έκπληξη και όμως έχει από πολλούς υποστηριχθεί και στην Ευρώπη και στην Αμερική, ότι δεν είναι αυτό, η παιδεία όπως την εννοούμε εδώ, η δουλειά του Πανεπιστημίου. Η παιδεία, όπως την ζητάμε, είναι προσπάθεια για ορισμένο σκοπό, το ψυχικό ανέβασμα του ανθρώπου. Του Πανεπιστημίου έργο είναι η έρευνα με τη μορφή διδασκαλίας, προσφορά των καρπών της έρευνας, ανεξάρτητα οιασδήποτε σκοπιμότητας. Αν, τώρα, αυτή η έρευνα ενεργεί και ως παιδεία, τόσο το καλύτερο. Δεν είναι όμως αυτός ο σκοπός. Ίσως θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει, ότι, η αντίληψη αυτή, υπήρξε η επικρατούσα σε καιρούς περασμένους, πολύ περασμένους, όταν το Πανεπιστήμιο έκανε αντίσταση κατά της πνευματικής τυραννίας, η οποία επεκαλείτο αξίες πνευματικές για να δεσμεύει τον άνθρωπο. Σιγά-σιγά όμως, από την ανεξαρτησία εναντίον των καταχρήσεων, το Πανεπιστήμιο έπεσε στην άρνηση των πνευματικών αξιών. Έτσι όμως το Πανεπιστήμιο αυτοκτονούσε, γιατί η άρνηση των πνευματικών αξιών οδηγούσε με συνέπεια στην άρνηση αυτού του Πανεπιστημίου, που δεν μπορούσε να νοηθεί χωρίς τις πνευματικές αξίες. Κάτω από την επίδραση της υλιστικής νοοτροπίας ιδίως το Πανεπιστήμιο δεν νοείται παρά σαν όργανο μετάδοσης γνώσεων χρήσιμων στο επάγγελμα, στον αγώνα της ζωής, στον τεχνικό πολιτισμό.
Και αυτό είναι το χειρότερο. Στο πεδίο των θετικών λεγομένων επιστημών, αλλά και σε επέκταση γενικά, το Πανεπιστήμιο άνοιξε τις πόρτες του στον υλισμό και με αυτό άρχισε ο κατήφορος. Το Πανεπιστήμιο, το ευρωπαϊκό όπως και το αμερικανικό, έπαψε να είναι «το φλογερό καμίνι» της πνευματικής ζωής ενός έθνους. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου έπαψε να είναι ιεροφάντης. Έπαψε να αναγνωρίζεται ως πνευματικός ηγέτης. Σιγά-σιγά και ο ίδιος έπαψε να αισθάνεται τον εαυτό του σαν ηγέτη.
Και το Πανεπιστήμιο, τι είναι πια τότε; Δυο απαντήσεις δίνονται.
Η μια απάντηση είναι ότι το Πανεπιστήμιο είναι μια ανώτερη επαγγελματική σχολή, που μεριμνά για την επαγγελματική κατάρτιση των νέων σε ορισμένα επαγγέλματα. Αυτό όμως δεν είναι το Πανεπιστήμιο όπως το διέπλασε ο δυτικός πολιτισμός και το οποίο αντίστοιχα διεμόρφωσε τον δυτικό πολιτισμό. Κατά τη δεύτερη απάντηση, αν θέλετε κατά την εντελώς σύγχρονη αντίληψη, που κυριαρχεί στα αμερικανικά κυρίως πανεπιστήμια, το Πανεπιστήμιο γίνεται κέντρο ειδικών ερευνών και κάθε ερευνητής κλείνεται στην έρευνά του. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι το ίδρυμα ερευνών είναι καρπός και συμπλήρωμα της πανεπιστημιακής δραστηριότητας. Αλλά το Πανεπιστήμιο είναι κάτι το καθολικό. Είναι universitas. Αγκαλιάζει το παν. Υποτίθεται ότι από το φλογερό αυτό καμίνι βγαίνουν άνθρωποι ολοκληρωμένοι, άρτιοι, προσωπικότητες ηγετικές με όλη την έννοια του όρου πνευματικές και όχι χημικοί τύποι. Δεν μπορούν να χωρισθούν Πανεπιστήμιο και πνευματικός πολιτισμός. Είναι τεράστια η οφειλή του πνευματικού πολιτισμού προς τα πανεπιστήμια των περασμένων αιώνων. Και με τον σημερινό μαρασμό του πνευματικού πολιτισμού, το Πανεπιστήμιο είναι σαν το ψάρι έξω από το νερό. Κοινός είναι ο μαρασμός πνευματικού πολιτισμού και Πανεπιστημίου σε όλο τον κόσμο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Και αυτό φαίνεται και στην προοπτική. Αν δεν γίνει η αναγέννηση του πνευματικού μας πολιτισμού το Πανεπιστήμιο δεν θα σωθεί ούτε με οικονομικές ενισχύσεις, ούτε με τα μεγάλα κτίρια και φυσικά ούτε με τις διαδηλώσεις και τα γκρεμίσματα. Μόνο αν γίνει αναγέννηση πνευματική του ευρωπαϊκού πολιτισμού, μόνο τότε το Πανεπιστήμιο θα ξαναγίνει Πανεπιστήμιο.
Εδώ όμως προβάλλει το ερώτημα. Ένας πολιτισμός, που την ύπαρξή του οφείλει κατά μέγα μέρος στο Πανεπιστήμιο, μπορεί να αναγεννηθεί, χωρίς να αναγεννηθεί πρώτα απ΄όλα αυτό ακριβώς, το Πανεπιστήμιο; Με άλλα λόγια τι θα αναγεννηθεί πρώτο; Το Πανεπιστήμιο για να δημιουργήσει το νέο ευρωπαϊκό πνευματικό πολιτισμό, ή ο πολιτισμός για να δημιουργήσει το νέο αληθινό Πανεπιστήμιο;
Αλλά εδώ πέφτουμε στο μεγάλο και βασικό ερώτημα. Υπάρχει άραγε ελπίδα να δημιουργηθεί ο πνευματικός αυτός πολιτισμός που οι καιροί μας ζητάνε ως απάντηση στην ατομική ενέργεια και τους πυραύλους;
Αλλά η ελπίδα αυτή βέβαια υπάρχει, γιατί η ελπίδα είναι μήνυμα της αιωνιότητας. Η δε ελπίς «ου καταισχύνει!»
(Βλ. «Για τα ελληνικά νιάτα», σελ. 107 επ. «Εκδόσεις Συζήτησις»)
Σχόλια Α.Χ. Φράγκου:
Έπειτα από τις σοφές επισημάνσεις του αειμνήστου Καθηγητή Αλεξάνδρου Τσιριντάνη, εμείς θα μείνωμε στο ότι το σχολείο και η εν γένει παιδεία δεν έχει αποκλειστικό σκοπό να μεταδίδει στο παιδί και τον νέο μόνο γνώσεις που θα του χρησιμεύσουν στην επαγγελματική του σταδιοδρομία. Ο σκοπός πρέπει να είναι να βοηθήσει προ πάντων στο ψυχικό ανέβασμα του παιδιού και του νέου σύμφωνα με τις πνευματικές αξίες που μας έδωσαν οι αιώνες με την δύναμη της χριστιανικής πίστης που μας κληροδότησε ιδίως το Δούλο Γένος.
Χωρίς αυτό το ψυχικό ανέβασμα, ουσιαστική παιδεία δεν υπάρχει. Αλλά ξεχνάμε ότι και οι αρχαίοι πρόγονοί μας είχαν την Παιδεία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη που ήταν παιδεία αρετής.
Αυτή την παιδεία χρειαζόμαστε και τώρα, που είναι αναγκαία πολύ περισσότερο παρά άλλοτε, ώστε η Ελλάδα, η μικρή αυτή χώρα με τη μεγάλη πνευματική αποστολή, να αρχίσει την προς τα επάνω πορεία, με το ψυχικό ανέβασμα του Έλληνα, ώστε με τη δύναμη του Αναστάντος Θεανθρώπου Κυρίου να γίνει έτσι απαρχή και βάση της αληθινής παιδείας, με την ανωτερότητα, την αλληλεγγύη και την ανθρωπιά. Υπάρχει ανώτερη αποστολή για τη χώρα μας από αυτήν;
