(Από ομιλια του αείμν. Καθηγ. του Παν/μίου Αθηνών Α.Ν. Τσιριντάνη)
Παρουσίαση περίληψης από Α.Χ. Φράγκο
Και το πρώτο θέμα που ήθελα να αναφέρω είναι η κοινωνική παιδεία, η παιδεία του ανθρώπου ως ύπαρξης κοινωνικής. Εάν πρόκειται η παιδεία να είναι παιδεία και όχι απλή αγωγή, πρέπει να είναι παιδεία κοινωνικού ανθρώπου, ανθρώπου, που βιολογικά είναι προορισμένος να είναι κοινωνικός. Ο γνωστός ορισμός του ανθρώπου ως ζώου κοινωνικού είναι τόσο αληθινός, ώστε ο άνθρωπος που δεν είναι κοινωνικός, την ώρα που δεν είναι κοινωνικός, είναι λιγώτερο άνθρωπος. Η παιδεία, λοιπόν, που δεν έχει την κοινωνικότητα αυτή, δεν είναι παιδεία. Και πρέπει να έχωμε υπ΄όψιν μας τούτο: Εάν σε κάτι η αρχαία παιδεία υπερέβαλε τη παιδεία τη σημερινή, ήταν στην κοινωνικότητα. Η παιδεία των αρχαίων ήταν παιδεία κοινωνική, ενώ η παιδεία των νεωτέρων προσπαθεί να μην είναι κοινωνική, άρα είναι ψευδοπαιδεία. Όταν λέω των αρχαίων, δεν εννοώ μόνο των αρχαίων Ελλήνων, εννοώ και τους Εβραίους και άλλους λαούς.
……………………………………………………………………………………………………
Η αρχαία παιδεία είχε κοινωνικότητα, η νέα παιδεία δεν έχει κοινωνικότητα. Ποιός φταίει γι΄αυτό; Μου φαίνεται πως φταίει η διαμάχη μεταξύ της αρχαίας διδαχής και της χριστιανικής διδαχής. Αυτή η διαμάχη έκανε τους χριστιανούς να είναι κατ΄ανάγκην αποσυνάγωγοι, κοινωνικά αποσυνάγωγοι. Δεν έφυγαν από την κοινωνία, τους έδιωξαν από την κοινωνία. Και εφόσον τους διώχνουν από την κοινωνία, πρέπει να απαρνηθούν ή την πίστη τους ή την κοινωνία, και απαρνούνται την κοινωνία. Είναι μία άμυνα του ατόμου. Η αντικοινωνικότητα είναι ένα φαινόμενο που είναι βιολογικά μη φυσιολογικό, όπως υπάρχουν πολλά μη φυσιολογικά φαινόμενα που ο σωματικός οργανισμός παρουσιάζει στην άμυνά του κατά της ασθένειας.
……………………………………………………………………………………………………
Η κοινωνικότητα, λοιπόν, αυτή για την οποία είπαμε, είναι βιολογική ανάγκη του ατόμου και επομένως χαρακτηριστικό της παιδείας. Η παιδεία που ζητάμε πρέπει να είναι παιδεία κοινωνικών ανθρώπων, δηλαδή, απλούστατα, ανθρώπων. Θα πω μάλιστα, ότι είναι πλεονασμός όταν λέω κοινωνικός. Και ο μη κοινωνικός είναι κοινωνικός, γιατί τόσο πολύ κοπιάζει για να γίνεται αντικοινωνικός, ώστε αυτή η απώθηση της κοινωνικότητάς του μέσα του, τον κάνει άρρωστο και με την αρρώστια του αποδεικνύει ότι είναι κοινωνικός. Γιατί για να αδιαφορήσει τελείως και στ΄αλήθεια να είναι αντικοινωνικός, δεν ημπορεί.
Και ερχόμαστε, τώρα, να πούμε τί εννοούμε ότι είναι κοινωνικότητα. Κοινωνικότητα σημαίνει, πρώτα, την έξω από εξαναγκασμό σχέση του ανθρώπου με τους συνανθρώπους του. Είναι η κοινότητα, η κοινωνία, είναι ο δεσμός, η γνωστή σκάλα του Tönnies και άλλων κοινωνιολόγων, Simmel κλπ. Η παιδεία πρέπει να δώσει κοινωνικότητα με την έννοια, ότι θα δημιουργεί προϋποθέσεις ώστε ο άνθρωπος ελεύθερα να είναι εφοδιασμένος και καταρτισμένος ως μέλος του συνόλου αυτού που λέγεται κοινωνία.
Δεύτερον, υπάρχει και η κοινωνικότητα που περιλαμβάνει τον κοινωνικό εξαναγκασμό. Είναι η κοινωνικότητα του πολίτη. Αυτή την κοινωνικότητα είχε το «άστυ» των αρχαίων. Το αρχαίο «άστυ» δεν ήξερε το «όστις θέλει». Η δημοκρατία του «όστις θέλει» είναι ευαγγελική. Το «όστις θέλει» του Ευαγγελίου, ήταν άγνωστο στην αρχαία Ελλάδα, όπου υπήρχε ο εξαναγκασμός. Το θέμα της σχέσης εξαναγκασμού και πίστεως, είναι άλλη υπόθεση. Η παιδεία, πάντως, πρέπει να περιλαμβάνει και τον καταρτισμό του πολίτη. Δηλαδή, τον καταρτισμό που έχει σχέση και με το νόμο, με το Δίκαιο, με το άτομο ως μέλος ενός κοινωνικού συνόλου οργανωμένου που επιβάλλει τις θελήσεις του. Είμαι Έλληνας πολίτης, είτε θέλω, είτε δεν θέλω. Και δεν μπορώ να πω αύριο, φεύγω από Έλληνας πολίτης, ότι προκειμένου να πάω στρατιώτης, καλλίτερα να μην είμαι Έλληνας πολίτης. Το χάσιμο της ελληνικής υπηκοότητας διέπεται από νόμους και πρέπει να τηρηθούν αυτοί οι νόμοι. Και επί πλέον οφείλω να υπακούσω στους νόμους του κράτους, είτε θέλω, είτε δεν θέλω. Βέβαια, κοινωνία που στηρίζεται μόνο στο «είτε θέλω, είτε δεν θέλω» είναι άρρωστη κοινωνία. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Το θέμα είναι ότι υπάρχει και κοινωνία του εξαναγκασμού, η πολιτεία, σύμφωνα με τον κλασσικό ορισμό, ο μόνιμος λαός σε ωρισμένη χώρα που είναι και ασκεί δική του ιδίου δικαίου εξουσία σε ωρισμένη χώρα, και, επομένως, υπάρχει και η παιδεία των μελών αυτού του συνόλου, η παιδεία του πολίτη.
Η παιδεία, όμως, αυτή για να είναι παιδεία, πρέπει να είναι πολιτισμένη. Και για να είναι πολιτισμένη, πρέπει να είναι δημοκρατική. Γιατί μόνο ως δημοκρατία η πολιτεία είναι πολιτεία ελεύθερων ανθρώπων, και μόνον ως μάχη της δημοκρατίας είναι νοητή η μάχη της παιδείας, όπως μόνον ως μάχη παιδείας είναι νοητή η μάχη της δημοκρατίας. Αλλιώς η μεν μάχη της παιδείας χωρίς την δημοκρατία είναι εργοστάσιο παραγωγής δούλων, η δε μάχη της δημοκρατίας χωρίς παιδεία, αυτή πλέον είναι κάτι που οδηγεί σε διάλυση. Το πολύ-πολύ οδηγεί σε εξωτερικό πολιτισμό, ποτέ όμως σε πολιτισμό με την πνευματική έννοια του όρου. Από τη μια μέρα στην άλλη μπορεί με ένα νόμο να γίνει δημοκρατία. Αλλά για να γίνει αληθινή δημοκρατία, απαιτούνται γενεές ολόκληρες για να τραφούν και να εκτραφούν στο ιδεώδες αυτό.
Βρισκόμαστε στο θέμα ποια είναι η κοινωνικότητα. Και λέμε ότι πρώτη κοινωνικότητα, είναι η κοινωνικότητα της αβίαστης, πέρα από κάθε εξαναγκασμό, σχέσης του ανθρώπου με τους συνανθρώπους του. Δεύτερη κοινωνικότητα είναι η κοινωνικότητα του πολίτη μέσα στον κρατικό εξαναγκασμό.
Αλλά υπάρχει και Τρίτη κοινωνικότητα. Είναι η κοινωνικότητα με τη στενή έννοια. Είναι η συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους μου, που διέπεται από έναν πολιτισμό, από μια ανθρωπιά, από μια ετικέττα. Είναι αυτό που λέμε κοινωνικός κύριος, κοινωνικός άνθρωπος. Η παιδεία η αληθινή, πρέπει να είναι παιδεία κοινωνικών ανθρώπων και με αυτή την έννοια. Εδώ, όμως, μιλάει η διαλεκτική. Γιατί πάλι είναι γραμμένο και είναι το μεγάλο πρόβλημα, πως θα είναι κανείς και κοινωνικός και κύριος του εαυτού του. Μα, υποθέτω, ότι θα είναι με τον τρόπο που είναι κανείς και κοινωνικός και προφυλάσσεται από τη γρίππη.
……………………………………………………………………………………………………
Ούτε, φυσικά, πρόκειται η παιδεία να δημιουργήσει τους «διακρινόμενους» και τις «διακρινόμενες» της κοσμικής στήλης. Η παιδεία της κοινωνικότητας θα είναι διαλεκτική. Θα είναι, δηλαδή, παιδεία που θα κάνει χαρακτήρα δυνατό, ώστε, ενώ θα είναι μέσα στην κοινωνία, θα είναι στη κοινωνία, όχι για να πάρει αλλά για να δώσει συνθήματα σ΄αυτή. Αυτό είναι η κοινωνικότητα του ανώτερου ανθρώπου που θα πρέπει να επιδιώξει αυτή η παιδεία.
