(του αεί. Καθηγ. του Παν/μίου Αθηνών Α.Ν. Τσιριντάνη)
Περιληπτική παρουσίαση από Α.Χ. Φράγκο
……………………………………………………………………………………………………
Ανάμεσα στο θέμα περί Ελλάδος ως κράτος μικρό και στο περί ελληνικής νεολαίας, υπάρχει σχέση που δημιουργεί η μεγάλη αποστολή της χώρας αυτής, αποστολή, η εκπλήρωση της οποίας θα είναι, πρώτ΄απ΄όλα, έργο της ελληνικής νεολαίας.
……………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
Όσα ειπώθηκαν μέχρι τώρα ανήκουν στο πρώτο παγκόσμιο πρόβλημα που αντιμετωπίζεται με την συμμετοχή των μικρών κρατών, το πρόβλημα των διεθνών πολιτικών συνδυασμών και ανακατατάξεων.
Και τώρα ερχόμαστε σε δεύτερο παγκόσμιο πρόβλημα, στο πρόβλημα της πορείας του πολιτισμού μας. Και εννοούμε εδώ κυρίως τον πνευματικό πολιτισμό ή αν θέλετε την kultur σε αντίθεση με την απλή zivilisation των τεχνικών «κομφόρ», σύμφωνα με το γνωστό σχήμα του Spengler. Και εδώ είναι όπου τα μικρά κράτη δεν είναι πλέον μικρά. Γιατί ο πολιτισμός, δεν είναι θέμα στατιστικής πληθυσμού ή γεωγραφικής έκτασης. Και αν ακόμη υπάρχει στατιστική στις επί μέρους πολιτιστικές εκδηλώσεις, δεν υπάρχει στατιστική του πνευματικού πολιτισμού ως οργανικό σύνολο. Εδώ πλέον δεν έχει καμμιά αξία η διαφορά σχετικά με τον πληθυσμό. Στην πορεία του πολιτισμού μας ως πνευματικού πολιτισμού, ως kultur οι μικρές χώρες έχουν να παίξουν τον μεγάλο και αποφασιστικό ρόλο τους μολονότι είναι μικρές χώρες, ίσως ακριβώς γιατί είναι μικρές χώρες.
Και ας μη φανεί αυτό ως παράδοξο. Του πνευματικού πολιτισμού χαρακτηριστικό είναι, ότι ο άνθρωπος, ο ένας και μόνος έστω άνθρωπος, προβάλλει ως αξία αυτή η ίδια, όχι ως απλή ρόδα στην μηχανή του συνόλου. Ακόμη περισσότερο, νομίζει κανείς ότι υπάρχει μία αντίθεση ή αν θέλετε μία διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην ανθρώπινη προσωπικότητα, την ανθρώπινη ψ υ χ ή. Και η δύναμη, η ακτινοβολία της ανθρώπινης προσωπικότητας έχει και αυτή την εκδήλωση: Ότι σε μια μικρή χώρα η ανθρώπινη προσωπικότητα του ατόμου ως ατόμου έχει μεγαλύτερη ευχέρεια να γίνει αισθητή από το εθνικό σύνολο παρά σε μια μεγάλη χώρα. Στη μεγάλη χώρα και ακόμη περισσότερο στη χώρα-γίγαντα των εκατοντάδων εκατομμυρίων κατοίκων, η ανθρώπινη προσωπικό-τητα του ατόμου ως ατόμου σαν να εξαφανίζεται. Αλλ΄η άνθιση του πνευματικού πολιτισμού προϋποθέτει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη δυνατότητα για κάθε άτομο να εκπέμπει μέσα στο εθνικό του σύνολο την ακτινοβολία της ψυχικής δύναμης, που τυχόν έχει – και αυτό θα ονομάζαμε πνευματική δημοκρατία. Ακριβώς το άτομο που ανήκει σε μικρό αριθμητικά εθνικό σύνολο, με άλλα λόγια ο πολίτης του μικρού κράτους, έχει περισσότερο ανεμπόδιστη την δυνατότητα να αναπτύξει τους στοχασμούς του, την ψυχική του δημιουργία, την πνευματική του δυναμικότητα, ή αν προτιμάτε να το πούμε έτσι, να ακουστεί η φωνή του και ο παλμός της καρδιάς του από το εθνικό σύνολο, παρά το άτομο των μεγάλων χωρών. Ο πολίτης του μεγάλου κράτους, που φθάνει να είναι ένας αριθμός, ένα κλάσμα με αριθμητή την μονάδα και παρονομαστή εκατοντάδες εκατομμύρια.
Αλλά, ανεξάρτητα από αυτό, από άποψη πολιτιστική, οι μικρές χώρες έχουν σήμερα μία δυνατότητα η οποία δεν τους δινόταν στο παρελθόν. Την δυνατότητα αυτή δημιουργεί η καταφάνερη και ομολογημένη, άλλως τε, κόπωση στο πνευματικό πεδίο των μεγάλων. Οι μεγάλοι είναι κουρασμένοι ως παράγοντες πνευματικού πολιτισμού και δεν το κρύβουν άλλως τε. Αυτό το καταλαβαίνει κανείς, πρώτον, στην επιστήμη. Και εδώ πάλι δεν εννοούμε την επιστήμη που κατασκευάζει πυραύλους, αλλά την επιστήμη που πρώτα-πρώτα δημιουργεί πολιτισμό, πνευματικό πολιτισμό, επομένως τις λεγόμενες πνευματικές επιστήμες. Αλλά και στις λοιπές εκδηλώσεις δημιουργίας του πνευματικού πολιτισμού, η κόπωση αυτή εκδηλώνεται στον ίδιο και ενίοτε σε μεγαλύτερο βαθμό. Αυτή η κόπωση των μεγάλων είναι ευκαιρία για τους μικρούς. Γιατί ταπεινώθηκε η υπερηφάνειά τους και οι μεγάλοι έπαψαν να νομίζουν ότι είναι οι μόνοι.
Υπάρχει, λοιπόν, για την Ελλάδα και υπάρχει για τις μικρές χώρες ιδιαίτερη δυνατότητα να εμφανίσουν στο προσκήνιο της δημιουργίας του πολιτισμού, μια άγνωστη άλλοτε δυνατότητα να μας προσέξουν. Στο σημείο όμως αυτό προβάλλει μία σημαντική διαφορά, όταν πλέον μιλάμε όχι για μεγάλες και μικρές χώρες, αλλά για μεγάλα και μικρά γλωσσικά πεδία. Η Ελβετία, λ.χ. είναι χώρα μικρή, γλωσσικά όμως είναι μεγάλη, γιατί και οι τρεις γλώσσες της είναι παγκόσμιες. Ενώ στην Ελλάδα το γλωσσικό πεδίο είναι πολύ μικρό και η γλώσσα είναι άγνωστη έξω από τα σύνορά μας. Και υπάρχουν εκδηλώσεις πολιτισμού για τις οποίες η γλώσσα έχει βασική σπουδαιότητα και αποτελεί φραγμό. Φαντάζεται κανείς, ποια θα ήταν η διεθνής προβολή του Κωστή Παλαμά, εάν έγραφε στην αγγλική γλώσσα. Για τους πεζογράφους βέβαια το πράγμα είναι ευκολότερο, γιατί η γλωσσική μορφή έχει μικρότερη σπουδαιότητα και σε μια παγκόσμια γλώσσα η μεταφορά είναι ευκολώτερη, πράγμα που ισχύει και για τους φιλόσοφους.
Για τη μουσική, τις εικαστικές τέχνες κ.λ.π. η διεθνής προβολή είναι βέβαια ευκολώτερη. Τα γλωσσικά σύνορα δεν υπάρχουν εδώ καθόλου. Και πρέπει να αναγνωρισθεί ότι τώρα τελευταία γίνεται πολλή και καλή χρήση και προβολή της δημιουργίας και εκ μέρους των μικρών λαών.
Αλλά η αναγνώριση αυτή πρέπει να μείνει μόνιμη. Η πνευματική δημιουργία των μικρών χωρών και μάλιστα της Ελλάδος πρέπει πλέον να έχει βάθος. Το ζήτημα είναι πως η μέχρι τώρα διεθνής αναγνώριση θα οδηγήσει σε επιστράτευση δυνάμεων για μια πραγματικά μεγάλη πνευματική δημιουργία, για την οποία ακριβώς η εποχή μας είναι πρόσφορη, πως θα βρει τους μεγάλους έτοιμους να την προσέξουν και θα κάνει τη μικρή χώρα, από την οποία προέρχεται η δημιουργία, να σταθεί ως δύναμη, πνευματική μπροστά στους μεγάλους. «Το πνεύμα όπου θέλει πνει» και αρέσκεται να εκμηδενίζει τη γήϊνη σε δύναμη υπεροχή-γεμάτη είναι η ιστορία από χαρακτηριστικά παραδείγματα. Αλλά για τον σκοπό αυτόν, επιβάλλεται στη μικρή χώρα να καλλιεργήσει πραγματικά τον πνευματικό πολιτισμό. Δεν ξέρω αν μεγάλη χώρα μπορεί να σταθεί χωρίς τον πολιτισμό αυτόν. Μικρή χώρα όμως που δεν καλλιεργεί τον πνευματικό πολιτισμό, όχι μόνον ηγεσία πνευματική δεν ημπορεί πλέον να διεκδικήσει, αλλά αντίθετα, πολύ δύσκολα επιχειρεί να μετάσχει και σ΄αυτόν τον περί υπάρξεως αγώνα.
Και εδώ εμφανίζεται η ανάγκη για μιά με επίγνωση πορεία, που εκδηλώνεται σε δυο αξίες, χωρίς τις οποίες δεν νοείται ο πολιτισμός. Η μία αξία είναι η φιλοσοφία, η άλλη που αναφέρεται στο άγιο, η πίστη, η χριστιανική πίστη. Και αναφορικά με αυτές τις δυο αξίες εμφανίζεται ένας κίνδυνος νοθείας από τη μόδα, το φιγουρίνι. Εγέμισε ο κόσμος από υπαρξισμό και επίκληση του Κίρκεργκααρντ, αλλά πρέπει να ψάξεις για να βρεις έναν από όλους αυτούς που τον επικαλούνται, που να γνωρίζει τι είναι φιλοσοφία. Και εγέμισε ο κόσμος τώρα τελευταία από εκδηλώσεις εξωτερικής ευσέβειας, αλλά πρέπει να ψάξεις για να βρεις την σαν κόκκο σιναπιού γνήσια πίστη. Έτσι βρίσκει μια περίεργη λύση το πρόβλημα της συνάντησης της χριστιανικής πίστης με τη φιλοσοφία. Προσπάθειες σε ολόκληρους αιώνες απέτυχαν να βρουν κοινά σημεία ανάμεσα στην πίστη και τη φιλοσοφία. Μου φαίνεται ότι στις ημέρες μας βρέθηκε το κοινό σημείο που τις συνδέει. Είναι ο κοινός εχθρός, η μόδα. Της μόδας γίνεται η πίστη και παύει να είναι πίστη. Της μόδας γίνεται και η φιλοσοφία και παύει να είναι φιλοσοφία. Και η πίστη και η φιλοσοφία πρέπει να έχουν τη δύναμη να αποκηρύξουν τη μόδα για να ζητήσουν την επίγνωση. Γιατί ο πολιτισμός μας θα στηριχθεί στην επίγνωση και άρα στην μέχρι θυσίας συνέπεια και όχι το φιγουρίνι. Αυτό δε ισχύει προ πάντων για χώρες με ευθύνες πνευματικής ηγεσίας στη πορεία του πολιτισμού μας και όταν οι χώρες αυτές είναι μικρές ή μάλλον ιδίως όταν είναι μικρές. Και προ παντός ισχύει αυτό για την Ελλάδα.
Και τώρα ερχόμαστε στο τρίτο και τελευταίο για εξέταση θεμελιώδες παγκόσμιο πρόβλημα, το πρώτιστο πραγματικά από άποψη σπουδαιότητας. Είναι το πρόβλημα που δημιουργούν αφ΄ενός η ατομική ενέργεια που όλο και απλώνεται και αφ΄ετέρου η κατάκτηση του διαστήματος, και ως σύνθεση αυτών, το ερώτημα πώς θα υποδεχθεί ο πολιτισμός, πώς θα υποδεχθούν τα μικρά κράτη ειδικότερα τον εικοστό πρώτο αιώνα.
……………………………………………………………………………………………………
Ερωτάται λοιπόν, πώς η ανθρωπότητα θα υποδεχθεί και πώς εμείς θα συμβάλλωμε ώστε η ανθρωπότητα να υποδεχθεί καλά τον εικοστό πρώτο αιώνα.
Αλλά το πρόβλημα αυτό δεν είναι πρόβλημα, είναι αίνιγμα. Πρόβλημα είναι μία πρόταση που δίνει ωρισμένα δεδομένα από τα οποία θα δοθεί λύση στα άγνωστα. Όταν όμως δεν είναι δεδομένα ή είναι ανεπαρκέστατα, τότε δεν πρόκειται για πρόβλημα που ζητάει λύση, αλλά για αίνιγμα. Και μάλιστα για αίνιγμα όχι με την συνηθισμένη έννοια, αλλά για μυστήριο που θέλει μαντική αντιμετώπιση, και δεν ισχυριζόμαστε ότι διαθέτομε μαντικές δυνάμεις. Και όμως το αίνιγμα αυτό είναι προσωρινά μόνο αίνιγμα. Σιγά-σιγά θα έρχονται τα δεδομένα να το μετασχηματίζουν σε πρόβλημα. Και η πρόοδος του πολιτισμού μας θα έχει πλέον αυτή την εκδήλωση, ότι η ατομική ενέργεια και η κατάκτηση του διαστήματος και οι συνέπειες των κατακτήσεων αυτών στη ζωή του 21ου αιώνα από αίνιγμα θα γίνουν πρόβλημα που περιέχει το ερώτημα, τι θα μείνει από τον όλο πολιτισμό και τη ζωή των μικρών χωρών με την συνεχή απειλή της ατομικής ενέργειας. Θα επιζήσει λοιπόν ο πολιτισμός μας; Ή θα παραλύσουν από τον τρόμο τα γόνατα και θα λυγίσουν οι ψυχές; Σκοτώνει και τη ψυχή η ατομική ενέργεια; Ή μήπως, αντίθετα, η δύναμη της ψυχής θα νικήσει τον τρόμο, από την απειλή της ατομικής ενέργειας με το να προβάλει εκείνο που ο Σωκράτης είπε στην Απολογία του και οι χριστιανοί Μάρτυρες αντέταξαν στους Νέρωνες, το «κτειναι μεν δύνασθε, βλάψαι δε ού;».
Την απάντηση θα την δώσουν οι νέοι, όλοι οι Έλληνες νέοι μέχρι του φοιτητού και του νέου εργάτη και αγρότη, μέχρι και του τελευταίου ναυτόπαιδου, του μούτσου, που περιφέρει την ελληνική σημαία στους ωκεανούς υπερήφανο και με υπερηφάνεια υπενθυμίζουσα ότι για μικρούς και μεγάλους ένας είναι της θάλασσας ο νόμος. Μας δόθηκε ήδη η ευκαιρία να εκθέσωμε τα αναφερόμενα στην ευθύνη των νέων, ευθύνη μεγάλη, γιατί μεγάλη είναι η εποχή που ανοίγει μπροστά μας*. Μας δόθηκε τότε η ευκαιρία να τονίσωμε ότι πρέπει να προσέξουν οι νέοι, γιατί σήμερα μπαίνομε σε μια εποχή όπου γράφεται πλέον ο Β΄τόμος της Παγκόσμιας Ιστορίας. Και το άνοιγμα του Β΄τόμου συμπίπτει με την προσέγγιση του 21ου αιώνα. Ποιος θα γράψει τις πρώτες σελίδες του Β΄αυτού τόμου, η ύλη άραγε και με αυτήν η ωμή βία της ατομικής βόμβας, ή το πνεύμα το αθάνατο στους αιώνες που θα είναι και με την ατομική ενέργεια αθάνατο και στον 12ον αιώνα αθάνατο; Όταν τα δεδομένα υπάρξουν αρκετά, ώστε και εδώ να τίθεται πλέον αντί αινίγματος πρόβλημα, ποιος θα έχει επικρατήσει ώστε να δώσει τη λύση στο πρόβλημα αυτό; Η ύλη άραγε ή το πνεύμα; Εάν θα την δώσει το πνεύμα, θα την δώσουν οι μικροί λαοί. Για λόγο παραπλήσιο προς το ότι οι μεγάλες πνευματικές ωθήσεις δεν δόθηκαν από τους πλούσιους και τους ισχυρούς, αλλά, όπως λέει ο Παύλος, από τους ασθενείς και τους φτωχούς και τα ασθενή του κόσμου.
Εάν έτσι είναι τα πράγματα, πρέπει οι Έλληνες νέοι να βάλουν όλα τους τα δυνατά να αναλάβουν από τώρα τις ευθύνες, ώστε η νέα εποχή να είναι πραγματικά μεγάλη εποχή, όχι να εξαφανίσει το ανώτερο που υπάρχει στον άνθρωπο, αλλά εντελώς αντίθετα να το γιγαντώσει, να κάνει πραγματικότητα την επαγγελία από τους αιώνες «καινούς δε ουρανούς και γην καινήν…προσδοκώμεν, εν οίς δικαιοσύνη κατοικεί». Από τις μικρές δε χώρες με τις μεγάλες δυσκολίες, όπως η Ελλάδα, θα ξεκινήσουν οι μεγάλοι πνευματικοί σπινθήρες, που από τώρα θα προσεγγίσουν τους ευγενείς πνευματικούς οραματισμούς προς την πραγματικότητα.
Μακάριοι οι Έλληνες νέοι που θα φέρουν αύριο την πραγματικότητα αυτή. Μακάριοι και οι πρεσβύτεροι εάν και εφ΄όσον χρησιμοποιήσουν το σήμερα που αυτοί ελέγχουν σε προετοιμασία του αύριο. Μακάριοι όλοι μας εάν εργασθούμε όπως πρέπει, ώστε όταν θα έρθει η μέρα εκείνη της ατομικής εποχής, να είναι ημέρα νίκης του πνεύματος πάνω στην ύλη, ημέρα όπου πραγματικά θα αξίζει να την ζει κανείς!
(Βλ. «Ο Ανθρωπισμός» τόμος Β, σελ. 269, «Εκδόσεις Συζήτησις»).
Σχόλια Α.Χ. Φράγκου
Την 8.5.1970 καταλήγοντας σε μια ομιλία του για τον Αθεϊσμό είπε τα εξής:
«……Λοιπόν, στον τόπο αυτόν, στην χερσόνησο αυτή, να εγκιβωτισθεί η πίστη. Και, όταν τα «κεράτια» θα κάνουν την δουλειά τους και ο άσωτος θα ζητήσει να επιστρέψει τον Πατέρα, ο Πατέρας να του υποδείξει την διεύθυνση: Σε εκείνη εκεί την χερσόνησο, στην Ελλάδα, υπάρχει πίστη. Πήγαινε εκεί να πάρεις την πρώτη γεύση της επιστροφής!
Αυτή θα ήταν για την Ελλάδα μας, η Μεγάλη Ιδέα: Να γίνει η Ελλάδα μας, στ΄αλήθεια «φως εθνών»!
(Βλ. και «Που πηγαίνει ο Πολιτισμός μας», σελ. 169 επ., «Εκδόσεις Συζήτησις»).
