(του αείμν. Καθ. Παν/μίου Αθηνών αείμν. Α.Ν.Τσιριντάνη)
Παρουσίαση από Αλ.Χ. Φράγκο
Ερχόμαστε τώρα να εξετάσωμε προβλήματα που έστω και σε πρώτη προσέγγιση πρέπει να αντιμετωπιστούν μέσα στα πλαίσια αυτής της έρευνας.
Γιατί, η κατανόησή τους θα μας βοηθήσει να καταλάβωμε πως φανταζόμαστε μια προσπάθεια για τη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας που θα μας δώσει την καινούργια μέρα και θα λύσει το πρόβλημα της κρίσεως που περνάει ο πολιτισμός μας.
Και το πρώτο θέμα είναι το θέμα της κοινωνικότητος. Εάν πρόκειται η μόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας να είναι ολοκληρωμένη, πρέπει να είναι μόρφωση ανθρώπου κοινωνικού. Δηλαδή, ανθρώπου άρτιου. Ο γνωστός ορισμός του ανθρώπου ως «ζώου κοινωνικού» είναι τόσο αληθινός, ώστε ο άνθρωπος που δεν είναι κοινωνικός, από την ώρα που παύει να είναι κοινωνικός γίνεται άνθρωπος ατελής, που κάτι του λείπει. Γι΄αυτόν τον λόγο, η διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας δεν θα είναι άρτια εάν δεν έχει την κοινωνικότητα σαν ουσιώδες στοιχείο της. Τόσο δε πολύ είναι ουσιώδες για τον άνθρωπο να είναι κοινωνικός, ώστε και ο μη κοινωνικός άνθρωπος είναι παρ΄όλον τούτο κοινωνικός, γιατί κοπιάζει, προσπαθεί έντονα να απωθήσει την έμφυτή του κοινωνικότητα. Και αυτή η απώθηση τον κάνει άρρωστο. Και αυτή η αρρώστεια επιβεβαιώνει ότι και γι΄αυτόν το φυσικό είναι να είναι κοινωνικός.
Αλλά η κοινωνικότητα αυτή έχει πολλές εκδηλώσεις. Και στη προσπάθεια στην οποία η παρούσα εργασία είναι αφιερωμένη θα διακρίνωμε τρεις εκδηλώσεις της κοινωνικότητας.
Πρώτα, θα έχωμε υπ΄όψη την κοινωνικότητα που είναι η ελεύθερη χωρίς εξαναγκασμό σχέση του ανθρώπου με τους συνανθρώπους του. Εδώ προβάλλει η γνωστή σκάλα της κοινωνιολογίας των Tonnies και Simmels. Πρέπει, λοιπόν, η μόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας να της δώσει και την κοινωνικότητα με την έννοια, ότι θα δημιουργεί προϋποθέσεις ώστε ο άνθρωπος όχι μόνο ελεύθερα να είναι μέλος του συνόλου αυτού που λέγεται κοινωνία, αλλά και να είναι εφοδιασμένος με ό,τι του χρειάζεται για να παίξει μέσα στο σύνολο αυτό τον ρόλο που πρέπει.
Ύστερα έρχεται η κοινωνικότητα που περιλαμβάνει τον κοινωνικό εξαναγκασμό. Είναι η κοινωνικότητα του ανθρώπου σαν μέλος της πολιτείας, η κοινωνικότητα του πολίτη. Αυτή την κοινωνικότητα είχε το άστυ τω ν αρχαίων και μόνο αυτήν. το άστυ των αρχαίων η πόλη, δεν ήξερε το «όστις θέλει» του Ευαγγελίου. Στον αρχαίο πολιτισμό υπήρχε ο εξαναγκασμός. Το Ευαγγέλιο έθεσε το «όστις θέλει». Αλλά η αναρχική ερμηνεία του θείου αυτού συνθήματος ούτε ορθή είναι, ούτε διατηρήθηκε ούτε μπορεί να διατηρηθεί. Έτσι, μένει πάντοτε η σχέση του ανθρώπου προς την πολιτεία, η εξαναγκαστική σχέση, και αντίστοιχα, η κοινωνικότητα του ανθρώπου σαν πολίτη πιά, που να δεσμεύεται από τους νόμους της πολιτείας του.
Πρέπει, λοιπόν, να διαμορφωθεί ο άνθρωπος που συγχρόνως θα είναι καλός πολίτης, με άλλα λόγια, η μόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας πρέπει να περιλαμβάνει και την κατάρτιση που έχει σχέση με τον νόμο, το δίκαιο, με τον πολιτειακό κρατικό εξαναγκασμό.
Η μόρφωση όμως αυτή του πολίτη, πρέπει να είναι μόρφωση μέσα σε πολιτισμό. Και για να είναι μόρφωση μέσα σε πολιτισμό, πρέπει να είναι δημοκρατική. Γιατί, μόνο σαν πολιτεία ελεύθερων ανθρώπων μια πολιτεία είναι και πολιτεία πολιτισμού. Και μόνο σαν δημοκρατία η πολιτεία είναι πολιτεία ελευθέρων ανθρώπων. και μόνο σαν μάχη της δημοκρατίας είναι νοητή η μάχη για την μόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Όπως, και μόνο σαν μάχη για την διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι νοητή η μάχη της δημοκρατίας. Αλλιώς, η μεν μάχη για την διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας χωρίς την δημοκρατία, είναι εργοστάσιο παραγωγής δούλων. Η δε μάχη της δημοκρατίας χωρίς διαμόρφωση της αντίστοιχης ανθρώπινης προσωπικότητας, αυτή πια είναι κάτι που οδηγεί στην πλήρη διάλυση. Το πολύ-πολύ φέρνει εξωτερικό πολιτισμό, ποτέ όμως πολιτισμό με την πνευματική έννοια του όρου. Τα είδαμε αυτά στον ισολογισμό της δημοκρατίας, δεν χρειάζεται να επανέλθωμε.
Αλλ΄υπάρχει και τρίτη εκδήλωση της κοινωνικότητας και γι΄αυτήν ακριβώς πρόκειται εδώ. Είναι η με την στενή έννοια κοινωνικότητα. Είναι αυτό που λέμε, η συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους μας που διέπεται από έναν πολιτισμό, από μια ανθρωπιά, από μια ετικέττα. Δηλαδή, αυτόν που αποκαλούμε κύριο, έναν κοινωνικό άνθρωπο. Η διαμόρφωση, λοιπόν, της ανθρώπινης προσωπικότητας πρέπει να περιλάβει και την διαμόρφωση του κοινωνικού ανθρώπου και με αυτή την έννοια.
Εδώ, όμως, προβάλλει μια δυσκολία. Όπως είδαμε, χρειαζόμαστε ανθρώπους αγωνιστικούς. Και αυτό το αγωνιστικό – θα λέγαμε το διαλεκτικό – πνεύμα, προβάλλει και προκειμένου για την κοινωνία. Πρέπει να είναι κανείς κοινωνικός άνθρωπος, αλλά πρέπει να είναι ελεύθερος και από την κοινωνικότητα. Πρέπει να ξέρει να πηγαίνει όταν χρειασθεί και αντίθετα προς το ρεύμα της κοινωνίας, αλλιώς δεν είναι άνθρωπος. Κατά κάποιο τρόπο πρέπει κανείς να είναι και έξω και μέσα στη κοινωνία. Αλλά το πρόβλημα αυτό δεν λυνεται με μια δήθεν αντικοινωνικότητα, αλλά λύνεται με μια φωτισμένη κοινωνικότητα. Και όπως κανείς προφυλάσσεται μεν, από τη γρίππη που σε ωρισμένα χρονικά διαστήματα διαδίδεται ανάμεσα στους συμπολίτες του, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπει και την πόλη του. ίσα-ίσα μάλιστα μένει σ΄αυτήν και ενδεχομένως ενδιαφέρεται και πως θα βοηθήσει. Έτσι και ο άνθρωπος που ζητάμε, πρέπει να έχει τη δύναμη του χαρακτήρα ώστε, ενώ θα είναι μέσα στη κοινωνία, θα είναι εκεί, όχι για να πάρει αλλά για να δώσει συνθήματα.
Θα είχαμε πολλά να εκθέσωμε πάνω σε μια τέτοια κοινωνικότητα, αλλά θεωρούμε αρκετά τα παραπάνω σαν χαρακτηριστικά σημεία κοινωνικού προσανατολισμού, όπως τον αντιλαμβανόμαστε.
